Алесь Андруковiч пра ЛеанIда Пранчака
?…ПАЧУЦЦЯ? ШЧЫРЫХ СХОВА?
ВЕРШЫ I ПЕСН? ЛЕАН?ДА ПРАНЧАКА
?мя Леан?да Пранчака сёння ? мног?х, як кажуць, на слыху, ? найперш таму, што ён — паэт-песенн?к, а?тар беларуск?х шлягера? “Даставай, Язэп, гармон?к!”, “Сумны саксафон”, “Паклонн?ца”, “Каля Чырвонага касцёла”, “Талака”, ?ншых папулярных песня? ? раманса?. Л. Пранчак належыць да тых вершатворца?, хто плённа працягвае традыцы? беларускай паэтычна-песеннай культуры, ?мя яго ста?ць побач з ?мёнам? Уладз?м?ра Карызны, Уладз?м?ра Някляева, Леан?да Дранько-Майсюка, Алеся Бадака ? ?нш. I вось што дз??на: працуе паэт на н?ве л?таратуры ? беларускай песн? шмат гадо?, а н?воднага аглядавага артыкула ц? л?таратурнага партрэта, прысвечанага яго творчасц?, яшчэ не было. Таму мы мус?м зраб?ць хоць сц?плыя агледз?ны яго творчай н?вы, ул?чваючы ?сё, што нарадз?лася пад пяром паэта за 20 гадо?.
Ужо па традыцы? напачатку хацелася б кольк? сло? сказаць пра самога паэта, яго шлях у л?таратуру. Малады творца заяв?? пра сябе ? другой палове 70-х гг. у зборн?ку “Вёсны” (1977), як? склал? вершы студэнта? Белдзяржун?верс?тэта (тады яны групавал?ся ? л?таратурным аб’яднанн? “Узлёт”). Уваходз?? Леан?д Пранчак у паэз?ю поруч з М?колам Мятл?цк?м, Алесем П?сьмянковым, Уладз?м?рам Маруком, Алесем Емяльянавым, В?ктарам Стрыжаком ? ?нш. (па сутнасц?, гэта было чарговае “ф?лалаг?чнае” пакаленне). А першы свой вершаваны твор хлапчук з вёск? Пранчак? Ляхав?цкага раёна (нарадз??ся 12 л?стапада 1958 г.) змясц?? у газеце “П?янер Беларус?” (цяпер яна выходз?ць пад назвай “Ран?ца”) у 1973 г. Пасля заканчэння факультэта журнал?стык? БДУ (1981) працава? на Маг?лё?ск?м абласным радыё ? адначасна бы? вядучым праграмы “Вецер вандравання?” на Беларуск?м тэлебачанн?. Потым працава? у Рэспубл?канск?м штабе студэнцк?х атрада?, вучы?ся ? асп?рантуры ?нстытута сусветнай л?таратуры Акадэм?? навук СССР (1988 — 1991). Аб’ектам зац?ка?лення? Л. Пранчака стала беларуская л?таратурная эм?грацыя, вын?кам чаго пазней з’яв?лася кн?га “Беларуская Амерыка” (1994). У 1996 г. выйша? Збор выбраных твора? Янк? Золака “Вятрыска з радз?май кра?ны”, укладальн?кам ? а?тарам прадмовы да якога бы? Леан?д Пранчак. Але найперш па жыцц? яго вяла паэз?я, з ёй ён н?кол? не разв?тва?ся, пракладва? сваю л?таратурную сцежку. Урэшце, пасля публ?кацый у перыёдыцы ён ста? а?тарам калекты?нага зборн?ка “Лагодны промень ран?цы” (1988) ? ?ласнай кн?жк?“Першапутак” (1988). Магчыма, сёй-той, зал?чы?шы Л. Пранчака да другарадных творца?, скептычна ?см?хнецца ? прамов?ць пра тое, што, ма?ля?, паглядз?це, кольк? ? нас ?ншых, больш ярк?х ?мёна?. На так? мажл?вы ? — падкрэсл?м — несправядл?вы зак?д хочацца адказаць наступнае: па-першае, кожнаму з паэта? трэба аддаць належнае, неабходна ?мець разгледзець ? ацан?ць талент; па-другое, Л. Пранчак — гэта ?ндыв?дуальнасць са сва?м уласным “я”, гэта асобны творчы свет, а “светы, — як роздумна запытва?ся Б. Сачанка, — х?ба ж бываюць светы падобныя адз?н на аднаго?”1.
Леан?д Пранчак — гэта, кал? так будзе дарэчы пара?наць, Адам Русак нашых дзён. Аднак варта агаварыцца, што ён — творца самабытны, мае адметны голас, ? найперш — ён наш сучасн?к са сва?м адчуваннем рытма? часу ? жыцця, чалавечых настроя? ? ?заемааднос?на?, тонк?х праява? душы ? навакольнай прыроды. Па творчай манеры Л. Пранчак — паэт л?рычнага складу. Кал? ж казаць больш дакладна, то яго паэтычнаму выя?ленню характэрны л?рыка-музычны пачатак, пластыка слова. Вось як гукап?сна пры дапамозе ал?тэрацы? (па?тараецца гук “с”) паэт перадае звон касы, узна?ляе музыку касав?цы ? адным са сва?х верша?:
…Выц?рае сонца сонны твар
Ручн?ком стракатага прастору2.
У туман захута?шыся, золак…
Ужо ? ранн?х творах Л. Пранчака выя?ляецца ?мкненне да гукажывап?снасц?, меладычнасц? радка. П. Фларэнск? адзнача?, што “гук?… найбольш глыбока захапляюць наш унутраны свет”, яны — “душа рэча?”, ? менав?та “гукам адкл?каецца на з’явы свету ?нутраная ?снасць быцця”3. Гук — яшчэ ? душа прыроды, праява чагосьц? касм?чнага. Здаецца, гэта ? вычува? паэт, кал? п?са? наступныя радк?: “У цемры, як асот, калючай, / Бы зн?чк?, гук? растаюць”. Паэт уваходз?? у сферу ф?ласофск?х адчування?:
I дождж не б’е мяне балюча:
В?даць, стам??ся ? зац?х…
А можа, ? цемрадз? калючай
У ?ншы трап?? свет на м?г?..4
Хоць дождж па твары б’е балюча…
“Музыкай, радок мой, зажыв?”5, — менав?та гэтага жадалася паэту (верш “Трыялет”). Ён неаднойчы прама?ля? гучна, узнёсла-пафасна, але разам з тым за?сёды ?мкну?ся да душэ?най прачуласц? радка, яго л?рычнай ?нтымнасц?. “Ц?х? верш — пачуцця? шчырых схова ”(56), — даводз?? творца. “Ц?х? верш” у Л. Пранчака ста? асновай выя?лення ?нутранай эмацыйнай настраёвасц?, пс?халаг?чных рэфлекс?й, медытаты?ных саманаз?рання?:
Я раствары?ся ? часе.
Ста? крылатым.
Ля зорак не спалоха?ся згарэць.
Сагрэ?ся сам пад хмараю кудлатай,
А дзе ? як душу сваю сагрэць ?6
Цягн?к у 18.48…
Падобныя радк? сведчаць, што паэт вядзе з чытачом ц?ха-даверл?вую, одумную гаворку, спавядаецца, выказваючы сваё, уласна адчутае ? спазнанае. Напэ?на, Л. Пранчаку найперш духо?на бл?зк?я традыцы? так званай ц?хай паэз?? другой паловы 50-60-х гг., кал? л?рызацыя, “пац?шэнне”, — як за?важы? А. Лойка, — был? “звязаны з паглыбленнем паэта? у ?нтымны свет перажывання?, у натурф?ласоф?ю…”7 Гэты ?спрыняты сэрцам к?рунак паэтычнага выя?лення ? значнай ступен? выратава? яго як творцу ? 70-80-я гг., дапамог у лепшых вершах адчуць ? захаваць натуральнасць, арган?чнасць голасу, чалавеча-пачуццёвую змясто?насць радка, не дазвол?? забыцца на тое, што душэ?ны вопыт, самапаглыбленне – адвечная крын?ца паэз??. Прыкладам таго могуць паслужыць любо?ная л?рыка паэта, яго прыродаап?сальныя творы.
Аднак — ? ? гэтым бачыцца агульная заканамернасць ?снавання творцы ва ?мовах ?дэалаг?чнага падману ? дэмагог?? — паэт сплац?? дан?ну свайму часу. Ён усла?ля? тую пару юнацка-камсамольскай рамантык?, кал? лепшыя гады маладосц? прысвячал?ся “будо?л? веку, што завецца БАМ” (верш “Гады юнацтва”). Сапра?ды, так тады ?спрымалася буда?н?цтва маг?страл?: ма?ля?, гэта “гало?ная з ус?х… дарог”, “дарога стана?лення ? натхнення”, ? яна ?васабляе “светлы сэнс жыцця” (5 — 6). Можна згадаць, што ? той час пра БАМ п?сал? мног?я паэты (назавём тут хоць бы паэмы Я?гена Е?тушэнк? “Прасека” ц? Уладз?м?ра Някляева “Дарога дарог”). У вершах, нап?саных Л. Пранчаком на тэму БАМа, жыве пафас часу, пра?да пра той перыяд камун?стычнага буда?н?цтва, кал? покл?ч парты? да моладз? пракласц? “дарогу дарог” выкл?ка? павышаны энтуз?язм, патрыятычны ?здым: “Iняма нам спачыну. / Не скарымся журбе. / Мы будуем Айчыну — / Мы будуем сябе”(“Буда?н?чы атрад”, 16); “Мы на БАМе, / Н?бы на паверцы / Спра? сва?х, / Сва?х адчайных сло?”8(“Зведа? шчасце…”). Што было, тое было, ? не будзем адма?ляць в?давочнае: у 70-80-я гг. мног?я маладыя верыл? ? вял?касць спра? кра?ны, захаплял?ся перспектывам? новых здзяйснення?. Таму, натуральна, культывавал?ся так?я рысы характару, як мужнасць, рызыко?насць, аптым?зм. А гало?нае — ? гэта выдатна паказа? у сва?х творах паэт — моладзь яднал? праца, дружба, каханне. I няхай сабе хтосьц? кажа, што той застойны БАМа?ск? час — гэта страчаныя гады, аднак для Л. Пранчака ? ягоных равесн?ка? БАМ — гэта ? штосьц? абавязкова добрае, стано?чае, звязанае з сябро?ствам ? каханнем, увогуле з людзьм? ? прыродай. Паэт прызнава?ся: “Жыву без цяпла ? без дому, / Трызню каханнем ? вершам?…”(“Жыву без цяпла ? без дому…”, 16). I ? н?зцы верша? “Ясак любов?” са зборн?ка “Лагодны промень ран?цы”, ? ? творах з “Першапутку” гучыць пран?кнёная паэтызацыя працы, любо?ных пачуцця?, таямн?чага хараства тайг?. Тут выказана нямала пра?дз?вых сло?-адчування?, як, напрыклад, у вершах “Узыдзе месяц з-за хмар…”, “Закон тайг?”, “У лазн?”, “Я ?ду да людзей”, “Чакаю” ? ?нш. Возьмем верш “Талака”, у як?м песенна, з раскрыленасцю пачуцця? паэт гаворыць пра радасць паяднання людск?х сэрца?, усла?ляе адвечныя асновы супольнага маральна-духо?нага жыцця на зямл?:
Выйдзем разам змагацца з бядой.
Мы за дружбу устанем гарой.
Не пак?не ? бядзе сябрука
Талака, талака, талака.
Светлай радасц? нам не суняць…
Хай да ран?цы песн? зв?няць.
Хай шум?ць, як вясною рака, —
Талака, талака, талака! (11).
Вельм? часта а?тар трапляе ? абладу настальг?? па роднай зямл?, выказвае захапленне яе красой, гаворыць з душэ?най прачуласцю пра самае святое — мац?, бацьку, дзеда, матчына слова, родную вёску. У творах “На павуц?нцы мерыдыяна…”, “Беларуская сопка”, “Жывая вада”, “Ранк? маленства”, “Туга па Беларус?”, “Нас па свеце лёс раск?дае…”, “Пакуль я вандрава?”, “Прызнанне”, “Санеты вяртання” гучыць л?рычная тэма Радз?мы-Беларус?, тут выл?ваецца паэтава бязмежная любо? да роднага свету. “Жывая вада бру?цца /Тольк? з радз?мых крын?ц” (53), — гаворыць паэт у вершы “Жывая вада” пра першавыток? духо?нага ?снавання. А ? друг?м творы патрыятычны маты? набывае вял?к? духо?ны сэнс ? гучыць вельм? афарыстычна:
Ростань душы самота яднае.
Па-за роднай бацько?скай зямлёй
Беларус беларуса пазнае
Па любв? да радз?мы сваёй (67).
Нас па свеце лёс раск?дае…
Апыну?шыся далёка ад Беларус?, паэт мацней адчу? радз?му, унутраную повязь з ёй: “У кожным з нас жыве / Маленькая радз?ма” (“Туга па Беларус?”, 38). Па сутнасц?, “Першапутак” — гэта ? значнай ступен? л?рычна-пран?кнёная споведзь усяго чалавечага, бясконца роднага, крэ?на беларускага. I гэта асабл?ва ?стотны сэнсава-духо?ны цэнтр паэтычнага свету Л. Пранчака. Так, у яго паэз?? 80-х нав?давоку абстракцы?, дэкларацы?, рыторыка. Многае прама?лялася шчыра. Тым не менш уплы? ?дэалаг?чнага, наноснага не змог зацян?ць душэ?на-сутнаснага зместу жыцця, у як?м найперш знаходз?лася месца жывому чалавечаму пачуццю.
Паэт душою гарну?ся да с?б?рскай прыроды, шука? у ёй падабенства “з малюнкам? маленства, з радз?май стараной “Уражаны, дз??люся / Малюнкам? зары. / Пейзажа? Беларус? / Не стрэць ля Ангары” (“Сустрэча”. 25). Экзатычныя краяв?ды ? вобразы прыроды запам?нальна намаляваны ? вершах “Калыска халадо?”, “Сярэбраны бор”, “Якуцк? лён”, “?ван-чай” ? некаторых ?ншых. Увогуле, гэтыя вершы пра с?б?рск? край у беларускай паэз?? бл?зк?я да твора? аналаг?чнай тэматык? Уладз?м?ра Дубо?к?, Алеся Звонака, Андрэя Александров?ча, Язэпа Пушчы, Макс?ма Танка, Юрк? Га?рука, Сяргея Нов?ка-Пеюна, Анатоля Сербантов?ча ? ?нш. Як бачым, с?б?рск?я краяв?ды адлюстраваны пераважна ? творчасц? тых паэта?, як?я был? рэпрэсаваны ? высланы ? далёк? край маразо? ? халадо?. Вершы-прыродаап?санн? Леан?да Пранчака таксама даюць уя?ленне пра кл?мат, краяв?ды С?б?ры. Суз?раючы тамтэйшую суровую рэча?снасць, а?тар у думках перанос?цца на радз?му. Таму ? завейнай Якуц?? яму з вышын? сопк? адкрываюцца “Краю роднага / Жн??ныя гон?. / Вербы н?цыя над ракой, / На папасе буланыя кон?…” (“Беларуская сопка”, 32). Паэту, як? родам з палескай вёск?, згадваюцца сады ? квецен?, жн??ная пара… Самотна ?слухо?ваецца ён у гук? восеньскага жура?л?нага кл?на. Паэтычны пейзаж таксама станов?цца ?васабленнем настальг?чных пачуцця?:
Самотны маладз?к
Плыве м?ж хмар,
Заглядвае ? выбо?ны ? лужы,
Нырае ? пацямнелую раку,
Бадзяецца на с?веры лядачым…
? ?сё ж —
Зайздрошчу я маладз?ку:
Ён з вышын? —
Маю радз?му бачыць (52).
Пакуль я вандрава?…
Усхваляваны Леан?д Пранчак, як ? некал? П?мен Панчанка ? далёк?м ?ране, сустрэчай з бярозай, якая атаясамл?ваецца з радз?май (верш “Сустрэча”). Тайгу паэт у “Таежнай баладзе” пара?но?вае з дз?к?м космасам, а ? вершы “Калыска халадо?” супаста?ляе вобразы сцюдзёнай зямл? ? жытнёвага поля. У лепшых радках а?тар здоле? раскрыць прыгажосць с?б?рскай прыроды, яе нязвычнасць для вока беларуса, вобразна-ярка выказа? свае ?ражанн?. Ён як пейзажыст добра валодае жывап?сным словам: “А л?сты бяроз, / Н?бы л?с?чк?, / Шыюцца пагрэцца ? рыжы мох…” (“Сц?шанасць, ма?кл?васць, адз?нота…”, 58).
А наогул, як нам здаецца, адметнасцю стылёвага почырку Леан?да Пранчака з’я?ляецца ?менне выказвацца задушэ?на-проста, пран?кнёна, роздумна ? — падкрэсл?м яшчэ раз — напе?на-м?лагучна, паядна?шы ? вершаваным радку музыку ? пластыку. Кал?сьц? руск? п?сьменн?к А. Белы гавары?, што, “набл?жаючыся да музык?, мастацк? твор станов?цца ? глыбейшы, ? шырэйшы”9. Вершы Л. Пранчака пра каханне наскрозь прасякнуты музыкай, у ?х выя?ляецца рух пачуцця, дынам?ка слова як эмацыйна-музыкальны лад паэтычнага света?спрымання. Музыка, л?чы? А. Блок, папярэдн?чае ?сяму, яна — аснова свету. У Л. Пранчака мног?я мелоды? кахання — гэта мелоды? сэрца, шчырай радасц? альбо суму, туг?:
Неспадзяванае расстанне,
Начы праклятай тлум ? стынь…
Сустрэча, ростань ? каханне.
Святлана, свята ? святлынь10.
Ад грому неба ?здрыганецца…
Песн? паэта пра каханне — гэта л?рыка яркай пачуццёвасц?, асабл?вай задушэ?най танальнасц?, вытанчанага мо?на-паэтычнага с?нтакс?су. Нездарма яго любо?ныя радк? лёгка легл? на нотны стан нашых беларуск?х кампаз?тара?, загучал? цудо?на, уражл?ва, пра што сведчаць так?я песн?, як “Каханая” В. ?ванова, “Каля Чырвонага касцёла” Л. Захле?нага, “Паклонн?ца” Э. Ханка, “Пяшчота” Зм. Я?тухов?ча ? ?нш. Л. Пранчак — сапра?дны майстар песеннай тэкстуры, паэт, як? выспе?вае слова, выгаворвае яго з гукавой выразнасцю, прачула. На сённяшн? дзень ён — а?тар ужо каля 300 тэкста? песня? ? раманса?. ? асабл?ва багата сярод ?х твора? пра каханне. Каханне для паэта — “Б?бл?я душы”: “Дзе б н? бы?, — / У любо?, / Як у Бога, я веры?”11 (“Гр а з к ? восеньск? шлях…”). Тэма кахання ? яго творчасц? стала ?нутрана неабходнай ? сапра?ды скразной, пра што сведчаць ? вершаваныя публ?кацы? 90-х гг., напрыклад, у часоп?се “Акно” (1994. № 2) ? газеце “Л?М” (1998. 5 чэрв.): вершы “За?жды са мной…”, “Вакзал в?руе…”, “Без цябе не жыву, а сумую…”, “У гэтым горадзе чужым…” ? ?нш. Падрыхтаваная да выдання ? знаходз?цца ? вытворчасц? новая кн?га паэта “Б?бл?я для каханай”, якая адрасавана “? першую чаргу жанчынам — каханым ? мац?”12. На прыкладзе паэз?? Л. Пранчака пераконваешся: без кахання няма ? не можа быць паэта, без гэтага пачуцця ён проста не можа жыць ? тварыць.
90-я гады ? творчасц? Л. Пранчака (? гэта агульная тэндэнцыя ?сёй сучаснай беларускай паэз??) стал? часам уздыму патрыятычна-нацыянальнай тэматык?, сцвярджальна-пафаснага ?сла?лення Беларус?-мац?, яе м?нулага ? сучаснага, пазначаных адраджэнск?м? памкненням?. I ? той жа час сёння ? л?рыцы паэта загучал? драматычныя ноты, бо яму кры?дна ? балюча за лёс Беларус?. “Ды ?сё ж — тут мая Беларусь: /Радз?ма, Галгофа, Надзея”13, — даводз?ць ён (верш “Каханая, тут не Парыж…”). Паэт нап?са? шмат верша?-песня? на тэму Беларус?, так?х, як “Полацак”, “Ням?га”, “Гародня”, “Чужацк?я кон?”, “Белая-белая Русь” ? ?нш. 3 глыбокай сэнсавай напо?ненасцю радка выказаны патрыятычныя пачуцц? ? творы “Беларусы Амерык?” (яго пакла? на музыку Зм. Я?тухов?ч):
Бо не маю н?чога на свеце
Даражэй, чым бацько?ск?я гон?.
Беларусь мая — зорка ? сусвеце,
Што н?кол? не згасне ? сутонн?14.
Эм?гранцк?я шчымл?выя перажыванн? Л. Пранчак добра перада? ? ? вершы “Вечная рана”, прысвечаным памяц? ?гара Шчорса: “? на самым кра? ак?яна, / Дзе св?танне ружов?цца ледзь, — / Нам Айчына, як вечная рана, — / Будзе ? сэрцах нясцерпна балець”15. Зрэшты, тэма лёсу эм?грацы? стала ? паказе Л. Пранчака наватарскай, ? тут маюцца на ?вазе не тольк? вершы паэта, але ? кн?га партрэта? вядомых дзеяча? л?таратуры ? культуры замежжа “Беларуская Амерыка”. Гэты зборн?к склал? шматл?к?я ?нтэрв’ю ? перап?ска з беларуск?м? эм?грантам?, а таксама ц?кавыя дакументальныя матэрыялы. Кн?га “Беларуская Амерыка” з першых, як кажуць, вусна? знаём?ць нас з лёсам беларуса?, што апынул?ся на чужыне. Л. Пранчак п?ша: “Амерыканск?я беларусы не згуб?л?ся ? свеце, захавал? сваю адметнасць ? самав?тасць, самаахвярна ? цярпл?ва пранесл? па жыцц? сваю беларускасць”16. I далей зазначае: “Для мяне непрымальная роля пракурора. Мне, п?сьменн?ку, людз? ц?кавыя перш за ?сё сам? па сабе як асобы, а не як носьб?ть? пэ?най ?дэалог??…”17. “Беларуская Амерыка” шмат у чым дапа?няе наша ?я?ленне пра даваеннае м?нулае, вайну ? яе драматычныя старонк?, данос?ць да нас споведз? пра зведанае, выпакутаванае, перажытае нашым? суайчынн?кам?. Гэтая кн?га ?жо прынесла на Беларус? немалую карысць ? яшчэ паслужыць нам у спазнанн? феномена беларускага замежжа.
Уя?ленне пра Л. Пранчака не будзе по?ным, кал? не сказаць, што ён — дз?цячы паэт, а?тар тэкста? шматл?к?х песня? для дзяцей (“Ц?к-так, ходз?к?”, “Мышка”, “Ясная зараначка”, “Зубраня”, “Добрай ночы” ? ?нш.). Вельм? ц?кава, з непасрэднасцю апавядальн?цкага голасу ? проста займальна нап?саны яго зборн?к для дзяцей “Дзя?чынка беларуска”(1993). Яго, зрэшты, можна зал?чыць да лепшых кн?жак сучаснай паэз?? для дзяцей. ?мя Л. Пранчака як дз?цячага паэта можна сустрэць у хрэстаматыях ? чытанках па дз?цячай л?таратуры. Гэта вельм? с?мпатычная з’ява, кал? паэт умее п?саць для маленьк?х чытачо?, аддае ?м часц?нку сваёй душы ? сэрца.
Паэтычнае слова для Леан?да Пранчака — яго духо?ная ?снасць, аснова аднос?на? да жыцця ? свету. Слова ? музыка — тыя два крылы, як?я даюць паэту радасць бытавання на зямл?, кл?чуць да новых творчых вышыня?.
_________________
1 Сачанка Б. Я — гэта свет… // Ун?верс?тэт паэтычны. — Мн., 1971.- С. 153.
2 Вёсны. — Мн., 1977. — С. 56.
3 Флоренскнй П. У водоразделов мысли. — М., 1990. — С. 35.
4 Вёсны. — С. 57.
5 Пранчак Л. Першапутак. — Мн., 1988. — С. 56. Далей цытаты падаюцца па гэтым выданн? з пазначэннем старонк? ? дужках.
6 Маладосць. 1989. № 4. С. 37.
7 Лойка А. Паэз?я ? час. — Мн., 1981. — С. 144.
8 Лагодны промень ран?цы. — Мн., 1988. — С. 7.
9 Белый А. Символизм. — М., 1910. — С. 174.
10 Служба быту Беларус?. 1989. № 6. С. 6.
11 Тамсама.
12 Цыт. паводле анатацы? на кн?гу верша? Л. Пранчака “Б?бл?я для каханай”.
13 Л?М. 1998. 5 чэрв. С. 8.
14 Пранчак Л. Беларусы Амэрык? // Беларус. 1992. Снежань (№ 396). С. 2. Т
15 Тамсама. — С. 6.
16 Пранчак Л. Беларуская Амерыка. — Мн., 1994. — С. 14.
17 Тамсама. — С. 15.
Алесь Андруков?ч
Андруков?ч, А. “… Пачуцця? шчырых схова” : вершы ? песн? Леан?да Пранчака / Алесь Андруков?ч // Роднае слова. – 1998. — № 9. – С. 44-54.
ВЕРШЫ I ПЕСН? ЛЕАН?ДА ПРАНЧАКА
?мя Леан?да Пранчака сёння ? мног?х, як кажуць, на слыху, ? найперш таму, што ён — паэт-песенн?к, а?тар беларуск?х шлягера? “Даставай, Язэп, гармон?к!”, “Сумны саксафон”, “Паклонн?ца”, “Каля Чырвонага касцёла”, “Талака”, ?ншых папулярных песня? ? раманса?. Л. Пранчак належыць да тых вершатворца?, хто плённа працягвае традыцы? беларускай паэтычна-песеннай культуры, ?мя яго ста?ць побач з ?мёнам? Уладз?м?ра Карызны, Уладз?м?ра Някляева, Леан?да Дранько-Майсюка, Алеся Бадака ? ?нш. I вось што дз??на: працуе паэт на н?ве л?таратуры ? беларускай песн? шмат гадо?, а н?воднага аглядавага артыкула ц? л?таратурнага партрэта, прысвечанага яго творчасц?, яшчэ не было. Таму мы мус?м зраб?ць хоць сц?плыя агледз?ны яго творчай н?вы, ул?чваючы ?сё, што нарадз?лася пад пяром паэта за 20 гадо?.
Ужо па традыцы? напачатку хацелася б кольк? сло? сказаць пра самога паэта, яго шлях у л?таратуру. Малады творца заяв?? пра сябе ? другой палове 70-х гг. у зборн?ку “Вёсны” (1977), як? склал? вершы студэнта? Белдзяржун?верс?тэта (тады яны групавал?ся ? л?таратурным аб’яднанн? “Узлёт”). Уваходз?? Леан?д Пранчак у паэз?ю поруч з М?колам Мятл?цк?м, Алесем П?сьмянковым, Уладз?м?рам Маруком, Алесем Емяльянавым, В?ктарам Стрыжаком ? ?нш. (па сутнасц?, гэта было чарговае “ф?лалаг?чнае” пакаленне). А першы свой вершаваны твор хлапчук з вёск? Пранчак? Ляхав?цкага раёна (нарадз??ся 12 л?стапада 1958 г.) змясц?? у газеце “П?янер Беларус?” (цяпер яна выходз?ць пад назвай “Ран?ца”) у 1973 г. Пасля заканчэння факультэта журнал?стык? БДУ (1981) працава? на Маг?лё?ск?м абласным радыё ? адначасна бы? вядучым праграмы “Вецер вандравання?” на Беларуск?м тэлебачанн?. Потым працава? у Рэспубл?канск?м штабе студэнцк?х атрада?, вучы?ся ? асп?рантуры ?нстытута сусветнай л?таратуры Акадэм?? навук СССР (1988 — 1991). Аб’ектам зац?ка?лення? Л. Пранчака стала беларуская л?таратурная эм?грацыя, вын?кам чаго пазней з’яв?лася кн?га “Беларуская Амерыка” (1994). У 1996 г. выйша? Збор выбраных твора? Янк? Золака “Вятрыска з радз?май кра?ны”, укладальн?кам ? а?тарам прадмовы да якога бы? Леан?д Пранчак. Але найперш па жыцц? яго вяла паэз?я, з ёй ён н?кол? не разв?тва?ся, пракладва? сваю л?таратурную сцежку. Урэшце, пасля публ?кацый у перыёдыцы ён ста? а?тарам калекты?нага зборн?ка “Лагодны промень ран?цы” (1988) ? ?ласнай кн?жк?“Першапутак” (1988). Магчыма, сёй-той, зал?чы?шы Л. Пранчака да другарадных творца?, скептычна ?см?хнецца ? прамов?ць пра тое, што, ма?ля?, паглядз?це, кольк? ? нас ?ншых, больш ярк?х ?мёна?. На так? мажл?вы ? — падкрэсл?м — несправядл?вы зак?д хочацца адказаць наступнае: па-першае, кожнаму з паэта? трэба аддаць належнае, неабходна ?мець разгледзець ? ацан?ць талент; па-другое, Л. Пранчак — гэта ?ндыв?дуальнасць са сва?м уласным “я”, гэта асобны творчы свет, а “светы, — як роздумна запытва?ся Б. Сачанка, — х?ба ж бываюць светы падобныя адз?н на аднаго?”1.
Леан?д Пранчак — гэта, кал? так будзе дарэчы пара?наць, Адам Русак нашых дзён. Аднак варта агаварыцца, што ён — творца самабытны, мае адметны голас, ? найперш — ён наш сучасн?к са сва?м адчуваннем рытма? часу ? жыцця, чалавечых настроя? ? ?заемааднос?на?, тонк?х праява? душы ? навакольнай прыроды. Па творчай манеры Л. Пранчак — паэт л?рычнага складу. Кал? ж казаць больш дакладна, то яго паэтычнаму выя?ленню характэрны л?рыка-музычны пачатак, пластыка слова. Вось як гукап?сна пры дапамозе ал?тэрацы? (па?тараецца гук “с”) паэт перадае звон касы, узна?ляе музыку касав?цы ? адным са сва?х верша?:
…Выц?рае сонца сонны твар
Ручн?ком стракатага прастору2.
У туман захута?шыся, золак…
Ужо ? ранн?х творах Л. Пранчака выя?ляецца ?мкненне да гукажывап?снасц?, меладычнасц? радка. П. Фларэнск? адзнача?, што “гук?… найбольш глыбока захапляюць наш унутраны свет”, яны — “душа рэча?”, ? менав?та “гукам адкл?каецца на з’явы свету ?нутраная ?снасць быцця”3. Гук — яшчэ ? душа прыроды, праява чагосьц? касм?чнага. Здаецца, гэта ? вычува? паэт, кал? п?са? наступныя радк?: “У цемры, як асот, калючай, / Бы зн?чк?, гук? растаюць”. Паэт уваходз?? у сферу ф?ласофск?х адчування?:
I дождж не б’е мяне балюча:
В?даць, стам??ся ? зац?х…
А можа, ? цемрадз? калючай
У ?ншы трап?? свет на м?г?..4
Хоць дождж па твары б’е балюча…
“Музыкай, радок мой, зажыв?”5, — менав?та гэтага жадалася паэту (верш “Трыялет”). Ён неаднойчы прама?ля? гучна, узнёсла-пафасна, але разам з тым за?сёды ?мкну?ся да душэ?най прачуласц? радка, яго л?рычнай ?нтымнасц?. “Ц?х? верш — пачуцця? шчырых схова ”(56), — даводз?? творца. “Ц?х? верш” у Л. Пранчака ста? асновай выя?лення ?нутранай эмацыйнай настраёвасц?, пс?халаг?чных рэфлекс?й, медытаты?ных саманаз?рання?:
Я раствары?ся ? часе.
Ста? крылатым.
Ля зорак не спалоха?ся згарэць.
Сагрэ?ся сам пад хмараю кудлатай,
А дзе ? як душу сваю сагрэць ?6
Цягн?к у 18.48…
Падобныя радк? сведчаць, што паэт вядзе з чытачом ц?ха-даверл?вую, одумную гаворку, спавядаецца, выказваючы сваё, уласна адчутае ? спазнанае. Напэ?на, Л. Пранчаку найперш духо?на бл?зк?я традыцы? так званай ц?хай паэз?? другой паловы 50-60-х гг., кал? л?рызацыя, “пац?шэнне”, — як за?важы? А. Лойка, — был? “звязаны з паглыбленнем паэта? у ?нтымны свет перажывання?, у натурф?ласоф?ю…”7 Гэты ?спрыняты сэрцам к?рунак паэтычнага выя?лення ? значнай ступен? выратава? яго як творцу ? 70-80-я гг., дапамог у лепшых вершах адчуць ? захаваць натуральнасць, арган?чнасць голасу, чалавеча-пачуццёвую змясто?насць радка, не дазвол?? забыцца на тое, што душэ?ны вопыт, самапаглыбленне – адвечная крын?ца паэз??. Прыкладам таго могуць паслужыць любо?ная л?рыка паэта, яго прыродаап?сальныя творы.
Аднак — ? ? гэтым бачыцца агульная заканамернасць ?снавання творцы ва ?мовах ?дэалаг?чнага падману ? дэмагог?? — паэт сплац?? дан?ну свайму часу. Ён усла?ля? тую пару юнацка-камсамольскай рамантык?, кал? лепшыя гады маладосц? прысвячал?ся “будо?л? веку, што завецца БАМ” (верш “Гады юнацтва”). Сапра?ды, так тады ?спрымалася буда?н?цтва маг?страл?: ма?ля?, гэта “гало?ная з ус?х… дарог”, “дарога стана?лення ? натхнення”, ? яна ?васабляе “светлы сэнс жыцця” (5 — 6). Можна згадаць, што ? той час пра БАМ п?сал? мног?я паэты (назавём тут хоць бы паэмы Я?гена Е?тушэнк? “Прасека” ц? Уладз?м?ра Някляева “Дарога дарог”). У вершах, нап?саных Л. Пранчаком на тэму БАМа, жыве пафас часу, пра?да пра той перыяд камун?стычнага буда?н?цтва, кал? покл?ч парты? да моладз? пракласц? “дарогу дарог” выкл?ка? павышаны энтуз?язм, патрыятычны ?здым: “Iняма нам спачыну. / Не скарымся журбе. / Мы будуем Айчыну — / Мы будуем сябе”(“Буда?н?чы атрад”, 16); “Мы на БАМе, / Н?бы на паверцы / Спра? сва?х, / Сва?х адчайных сло?”8(“Зведа? шчасце…”). Што было, тое было, ? не будзем адма?ляць в?давочнае: у 70-80-я гг. мног?я маладыя верыл? ? вял?касць спра? кра?ны, захаплял?ся перспектывам? новых здзяйснення?. Таму, натуральна, культывавал?ся так?я рысы характару, як мужнасць, рызыко?насць, аптым?зм. А гало?нае — ? гэта выдатна паказа? у сва?х творах паэт — моладзь яднал? праца, дружба, каханне. I няхай сабе хтосьц? кажа, што той застойны БАМа?ск? час — гэта страчаныя гады, аднак для Л. Пранчака ? ягоных равесн?ка? БАМ — гэта ? штосьц? абавязкова добрае, стано?чае, звязанае з сябро?ствам ? каханнем, увогуле з людзьм? ? прыродай. Паэт прызнава?ся: “Жыву без цяпла ? без дому, / Трызню каханнем ? вершам?…”(“Жыву без цяпла ? без дому…”, 16). I ? н?зцы верша? “Ясак любов?” са зборн?ка “Лагодны промень ран?цы”, ? ? творах з “Першапутку” гучыць пран?кнёная паэтызацыя працы, любо?ных пачуцця?, таямн?чага хараства тайг?. Тут выказана нямала пра?дз?вых сло?-адчування?, як, напрыклад, у вершах “Узыдзе месяц з-за хмар…”, “Закон тайг?”, “У лазн?”, “Я ?ду да людзей”, “Чакаю” ? ?нш. Возьмем верш “Талака”, у як?м песенна, з раскрыленасцю пачуцця? паэт гаворыць пра радасць паяднання людск?х сэрца?, усла?ляе адвечныя асновы супольнага маральна-духо?нага жыцця на зямл?:
Выйдзем разам змагацца з бядой.
Мы за дружбу устанем гарой.
Не пак?не ? бядзе сябрука
Талака, талака, талака.
Светлай радасц? нам не суняць…
Хай да ран?цы песн? зв?няць.
Хай шум?ць, як вясною рака, —
Талака, талака, талака! (11).
Вельм? часта а?тар трапляе ? абладу настальг?? па роднай зямл?, выказвае захапленне яе красой, гаворыць з душэ?най прачуласцю пра самае святое — мац?, бацьку, дзеда, матчына слова, родную вёску. У творах “На павуц?нцы мерыдыяна…”, “Беларуская сопка”, “Жывая вада”, “Ранк? маленства”, “Туга па Беларус?”, “Нас па свеце лёс раск?дае…”, “Пакуль я вандрава?”, “Прызнанне”, “Санеты вяртання” гучыць л?рычная тэма Радз?мы-Беларус?, тут выл?ваецца паэтава бязмежная любо? да роднага свету. “Жывая вада бру?цца /Тольк? з радз?мых крын?ц” (53), — гаворыць паэт у вершы “Жывая вада” пра першавыток? духо?нага ?снавання. А ? друг?м творы патрыятычны маты? набывае вял?к? духо?ны сэнс ? гучыць вельм? афарыстычна:
Ростань душы самота яднае.
Па-за роднай бацько?скай зямлёй
Беларус беларуса пазнае
Па любв? да радз?мы сваёй (67).
Нас па свеце лёс раск?дае…
Апыну?шыся далёка ад Беларус?, паэт мацней адчу? радз?му, унутраную повязь з ёй: “У кожным з нас жыве / Маленькая радз?ма” (“Туга па Беларус?”, 38). Па сутнасц?, “Першапутак” — гэта ? значнай ступен? л?рычна-пран?кнёная споведзь усяго чалавечага, бясконца роднага, крэ?на беларускага. I гэта асабл?ва ?стотны сэнсава-духо?ны цэнтр паэтычнага свету Л. Пранчака. Так, у яго паэз?? 80-х нав?давоку абстракцы?, дэкларацы?, рыторыка. Многае прама?лялася шчыра. Тым не менш уплы? ?дэалаг?чнага, наноснага не змог зацян?ць душэ?на-сутнаснага зместу жыцця, у як?м найперш знаходз?лася месца жывому чалавечаму пачуццю.
Паэт душою гарну?ся да с?б?рскай прыроды, шука? у ёй падабенства “з малюнкам? маленства, з радз?май стараной “Уражаны, дз??люся / Малюнкам? зары. / Пейзажа? Беларус? / Не стрэць ля Ангары” (“Сустрэча”. 25). Экзатычныя краяв?ды ? вобразы прыроды запам?нальна намаляваны ? вершах “Калыска халадо?”, “Сярэбраны бор”, “Якуцк? лён”, “?ван-чай” ? некаторых ?ншых. Увогуле, гэтыя вершы пра с?б?рск? край у беларускай паэз?? бл?зк?я да твора? аналаг?чнай тэматык? Уладз?м?ра Дубо?к?, Алеся Звонака, Андрэя Александров?ча, Язэпа Пушчы, Макс?ма Танка, Юрк? Га?рука, Сяргея Нов?ка-Пеюна, Анатоля Сербантов?ча ? ?нш. Як бачым, с?б?рск?я краяв?ды адлюстраваны пераважна ? творчасц? тых паэта?, як?я был? рэпрэсаваны ? высланы ? далёк? край маразо? ? халадо?. Вершы-прыродаап?санн? Леан?да Пранчака таксама даюць уя?ленне пра кл?мат, краяв?ды С?б?ры. Суз?раючы тамтэйшую суровую рэча?снасць, а?тар у думках перанос?цца на радз?му. Таму ? завейнай Якуц?? яму з вышын? сопк? адкрываюцца “Краю роднага / Жн??ныя гон?. / Вербы н?цыя над ракой, / На папасе буланыя кон?…” (“Беларуская сопка”, 32). Паэту, як? родам з палескай вёск?, згадваюцца сады ? квецен?, жн??ная пара… Самотна ?слухо?ваецца ён у гук? восеньскага жура?л?нага кл?на. Паэтычны пейзаж таксама станов?цца ?васабленнем настальг?чных пачуцця?:
Самотны маладз?к
Плыве м?ж хмар,
Заглядвае ? выбо?ны ? лужы,
Нырае ? пацямнелую раку,
Бадзяецца на с?веры лядачым…
? ?сё ж —
Зайздрошчу я маладз?ку:
Ён з вышын? —
Маю радз?му бачыць (52).
Пакуль я вандрава?…
Усхваляваны Леан?д Пранчак, як ? некал? П?мен Панчанка ? далёк?м ?ране, сустрэчай з бярозай, якая атаясамл?ваецца з радз?май (верш “Сустрэча”). Тайгу паэт у “Таежнай баладзе” пара?но?вае з дз?к?м космасам, а ? вершы “Калыска халадо?” супаста?ляе вобразы сцюдзёнай зямл? ? жытнёвага поля. У лепшых радках а?тар здоле? раскрыць прыгажосць с?б?рскай прыроды, яе нязвычнасць для вока беларуса, вобразна-ярка выказа? свае ?ражанн?. Ён як пейзажыст добра валодае жывап?сным словам: “А л?сты бяроз, / Н?бы л?с?чк?, / Шыюцца пагрэцца ? рыжы мох…” (“Сц?шанасць, ма?кл?васць, адз?нота…”, 58).
А наогул, як нам здаецца, адметнасцю стылёвага почырку Леан?да Пранчака з’я?ляецца ?менне выказвацца задушэ?на-проста, пран?кнёна, роздумна ? — падкрэсл?м яшчэ раз — напе?на-м?лагучна, паядна?шы ? вершаваным радку музыку ? пластыку. Кал?сьц? руск? п?сьменн?к А. Белы гавары?, што, “набл?жаючыся да музык?, мастацк? твор станов?цца ? глыбейшы, ? шырэйшы”9. Вершы Л. Пранчака пра каханне наскрозь прасякнуты музыкай, у ?х выя?ляецца рух пачуцця, дынам?ка слова як эмацыйна-музыкальны лад паэтычнага света?спрымання. Музыка, л?чы? А. Блок, папярэдн?чае ?сяму, яна — аснова свету. У Л. Пранчака мног?я мелоды? кахання — гэта мелоды? сэрца, шчырай радасц? альбо суму, туг?:
Неспадзяванае расстанне,
Начы праклятай тлум ? стынь…
Сустрэча, ростань ? каханне.
Святлана, свята ? святлынь10.
Ад грому неба ?здрыганецца…
Песн? паэта пра каханне — гэта л?рыка яркай пачуццёвасц?, асабл?вай задушэ?най танальнасц?, вытанчанага мо?на-паэтычнага с?нтакс?су. Нездарма яго любо?ныя радк? лёгка легл? на нотны стан нашых беларуск?х кампаз?тара?, загучал? цудо?на, уражл?ва, пра што сведчаць так?я песн?, як “Каханая” В. ?ванова, “Каля Чырвонага касцёла” Л. Захле?нага, “Паклонн?ца” Э. Ханка, “Пяшчота” Зм. Я?тухов?ча ? ?нш. Л. Пранчак — сапра?дны майстар песеннай тэкстуры, паэт, як? выспе?вае слова, выгаворвае яго з гукавой выразнасцю, прачула. На сённяшн? дзень ён — а?тар ужо каля 300 тэкста? песня? ? раманса?. ? асабл?ва багата сярод ?х твора? пра каханне. Каханне для паэта — “Б?бл?я душы”: “Дзе б н? бы?, — / У любо?, / Як у Бога, я веры?”11 (“Гр а з к ? восеньск? шлях…”). Тэма кахання ? яго творчасц? стала ?нутрана неабходнай ? сапра?ды скразной, пра што сведчаць ? вершаваныя публ?кацы? 90-х гг., напрыклад, у часоп?се “Акно” (1994. № 2) ? газеце “Л?М” (1998. 5 чэрв.): вершы “За?жды са мной…”, “Вакзал в?руе…”, “Без цябе не жыву, а сумую…”, “У гэтым горадзе чужым…” ? ?нш. Падрыхтаваная да выдання ? знаходз?цца ? вытворчасц? новая кн?га паэта “Б?бл?я для каханай”, якая адрасавана “? першую чаргу жанчынам — каханым ? мац?”12. На прыкладзе паэз?? Л. Пранчака пераконваешся: без кахання няма ? не можа быць паэта, без гэтага пачуцця ён проста не можа жыць ? тварыць.
90-я гады ? творчасц? Л. Пранчака (? гэта агульная тэндэнцыя ?сёй сучаснай беларускай паэз??) стал? часам уздыму патрыятычна-нацыянальнай тэматык?, сцвярджальна-пафаснага ?сла?лення Беларус?-мац?, яе м?нулага ? сучаснага, пазначаных адраджэнск?м? памкненням?. I ? той жа час сёння ? л?рыцы паэта загучал? драматычныя ноты, бо яму кры?дна ? балюча за лёс Беларус?. “Ды ?сё ж — тут мая Беларусь: /Радз?ма, Галгофа, Надзея”13, — даводз?ць ён (верш “Каханая, тут не Парыж…”). Паэт нап?са? шмат верша?-песня? на тэму Беларус?, так?х, як “Полацак”, “Ням?га”, “Гародня”, “Чужацк?я кон?”, “Белая-белая Русь” ? ?нш. 3 глыбокай сэнсавай напо?ненасцю радка выказаны патрыятычныя пачуцц? ? творы “Беларусы Амерык?” (яго пакла? на музыку Зм. Я?тухов?ч):
Бо не маю н?чога на свеце
Даражэй, чым бацько?ск?я гон?.
Беларусь мая — зорка ? сусвеце,
Што н?кол? не згасне ? сутонн?14.
Эм?гранцк?я шчымл?выя перажыванн? Л. Пранчак добра перада? ? ? вершы “Вечная рана”, прысвечаным памяц? ?гара Шчорса: “? на самым кра? ак?яна, / Дзе св?танне ружов?цца ледзь, — / Нам Айчына, як вечная рана, — / Будзе ? сэрцах нясцерпна балець”15. Зрэшты, тэма лёсу эм?грацы? стала ? паказе Л. Пранчака наватарскай, ? тут маюцца на ?вазе не тольк? вершы паэта, але ? кн?га партрэта? вядомых дзеяча? л?таратуры ? культуры замежжа “Беларуская Амерыка”. Гэты зборн?к склал? шматл?к?я ?нтэрв’ю ? перап?ска з беларуск?м? эм?грантам?, а таксама ц?кавыя дакументальныя матэрыялы. Кн?га “Беларуская Амерыка” з першых, як кажуць, вусна? знаём?ць нас з лёсам беларуса?, што апынул?ся на чужыне. Л. Пранчак п?ша: “Амерыканск?я беларусы не згуб?л?ся ? свеце, захавал? сваю адметнасць ? самав?тасць, самаахвярна ? цярпл?ва пранесл? па жыцц? сваю беларускасць”16. I далей зазначае: “Для мяне непрымальная роля пракурора. Мне, п?сьменн?ку, людз? ц?кавыя перш за ?сё сам? па сабе як асобы, а не як носьб?ть? пэ?най ?дэалог??…”17. “Беларуская Амерыка” шмат у чым дапа?няе наша ?я?ленне пра даваеннае м?нулае, вайну ? яе драматычныя старонк?, данос?ць да нас споведз? пра зведанае, выпакутаванае, перажытае нашым? суайчынн?кам?. Гэтая кн?га ?жо прынесла на Беларус? немалую карысць ? яшчэ паслужыць нам у спазнанн? феномена беларускага замежжа.
Уя?ленне пра Л. Пранчака не будзе по?ным, кал? не сказаць, што ён — дз?цячы паэт, а?тар тэкста? шматл?к?х песня? для дзяцей (“Ц?к-так, ходз?к?”, “Мышка”, “Ясная зараначка”, “Зубраня”, “Добрай ночы” ? ?нш.). Вельм? ц?кава, з непасрэднасцю апавядальн?цкага голасу ? проста займальна нап?саны яго зборн?к для дзяцей “Дзя?чынка беларуска”(1993). Яго, зрэшты, можна зал?чыць да лепшых кн?жак сучаснай паэз?? для дзяцей. ?мя Л. Пранчака як дз?цячага паэта можна сустрэць у хрэстаматыях ? чытанках па дз?цячай л?таратуры. Гэта вельм? с?мпатычная з’ява, кал? паэт умее п?саць для маленьк?х чытачо?, аддае ?м часц?нку сваёй душы ? сэрца.
Паэтычнае слова для Леан?да Пранчака — яго духо?ная ?снасць, аснова аднос?на? да жыцця ? свету. Слова ? музыка — тыя два крылы, як?я даюць паэту радасць бытавання на зямл?, кл?чуць да новых творчых вышыня?.
_________________
1 Сачанка Б. Я — гэта свет… // Ун?верс?тэт паэтычны. — Мн., 1971.- С. 153.
2 Вёсны. — Мн., 1977. — С. 56.
3 Флоренскнй П. У водоразделов мысли. — М., 1990. — С. 35.
4 Вёсны. — С. 57.
5 Пранчак Л. Першапутак. — Мн., 1988. — С. 56. Далей цытаты падаюцца па гэтым выданн? з пазначэннем старонк? ? дужках.
6 Маладосць. 1989. № 4. С. 37.
7 Лойка А. Паэз?я ? час. — Мн., 1981. — С. 144.
8 Лагодны промень ран?цы. — Мн., 1988. — С. 7.
9 Белый А. Символизм. — М., 1910. — С. 174.
10 Служба быту Беларус?. 1989. № 6. С. 6.
11 Тамсама.
12 Цыт. паводле анатацы? на кн?гу верша? Л. Пранчака “Б?бл?я для каханай”.
13 Л?М. 1998. 5 чэрв. С. 8.
14 Пранчак Л. Беларусы Амэрык? // Беларус. 1992. Снежань (№ 396). С. 2. Т
15 Тамсама. — С. 6.
16 Пранчак Л. Беларуская Амерыка. — Мн., 1994. — С. 14.
17 Тамсама. — С. 15.
Алесь Андруков?ч
Андруков?ч, А. “… Пачуцця? шчырых схова” : вершы ? песн? Леан?да Пранчака / Алесь Андруков?ч // Роднае слова. – 1998. — № 9. – С. 44-54.
Метки:
